1. นวฏฺฐานาคตสาสนวํสกถามคฺโค

[1] ตตฺถ จ นวฏฺฐานาคตสาสนวํสกถามคฺโค เอวํ เวทิตพฺโพฯ อมฺหากญฺหิ ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ เวเนยฺยานํ หิตตฺถาย หตฺถคตํ สุขํ อนาทิยิตฺวา ทีปงฺกรสฺส ภควโต ปาทมูเล พฺยากรณํ นาม มญฺชูสก ปุปฺผํ ปิลนฺธิตฺวา กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสขฺเย ยานิ อเนกาสุ ชาตีสุ อตฺตโน เขทํ อนเปกฺขิตฺวา สมติํสปารมิโย ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาวโต จวิตฺวา ตุสิตปุเร เทวสุขํ อนุภวิฯ

ตทา เทเวหิ อุยฺโยชิยมาโน หุตฺวา กปิลวตฺถุมฺหิ โหสมตรญฺญา ปภุติ อสมฺภินฺนาตฺติยวํสิกสฺส สุทฺโธ ธนสฺสนาม มหารญฺโญ อคฺคมเหสิยา อสมฺภินฺนาตฺติยวํ สิกาย มายาย กุจฺฉีสฺมิํ อาสาฬิมาสสฺส ปุณฺณมิยํ คุรุวาเร ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา อสมาสจฺจเยน เวสาขมาสสฺส ปุณฺณมิยํ สุกฺกวาเร วิชายิตฺวา โสฬสวสฺสิกกาเล รชฺชสมฺปตฺติํ ปตฺวา เอกูนติํสวสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา มงฺคลอุยฺยานํ นิกฺขมนกาเล เทเวหิ ทสฺสิตานิ จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ปสฺสิตฺวา สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อโนมายนาม นทิยา ตีเร ภมร วณฺณสนฺนิภานิ เกสานิ ฉินฺทิตฺวา เทวทตฺติยกาสาวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา เน รญฺชรายนาม นทิยา ตีเร เวสาขมาสสฺส ปุณฺณมิยํ ปจฺจูสกาเล สุชาตายนาม เสฏฺฐิธีตาย ทินฺนํ ปายาสํ เอกูนปณฺณาสวาเรน ปริภุญฺชิตฺวา ปุริมิกานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ธมฺมตาย สุวณฺณปาติํ นทิยํ โอตาเรตฺวา มหาโพธิมณฺฑํ อุปสงฺกมิตฺวา อปราชิตปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา อนมตคฺคสํ สารโต ปฏฺฐาย อตฺตานํ ฉายา วิย อนุยนฺตานํ อเนกสตกิเลสเวรีนํ สีสํ จตูหิ มคฺคสตฺเถหิ ฉินฺทิตฺวา ติโลกคฺคมหาธมฺมราชตฺตํ ปตฺวา ปญฺจตาลีสวสฺสานํ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ เตสํ เตสํ สตฺตานํ มหากรุณาสมาปตฺติชาลํ ปตฺถาเรตฺวา เทสนาญาณํ วิชมฺเภตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา สาสนํ ปติฏฺฐาเปสิฯ ปติฏฺฐาเปตฺวา จ ปน อสีติวสฺสายุกกาเล วิชฺโชตยิตฺวา นิพฺพายนปฺป ทาปชาลํ วิย อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ มจฺจุ ธมฺมสฺส จ นาม ตีสุ โลเกสุ อติมมายิตพฺโพ เอส, อติครุกาตพฺโพ เอส, อติภายิตพฺโพ เอสาติ วิชานนสภาโว นตฺถิฯ

ภควนฺตํเยว ตาว ติโลกคฺคปุคฺคลํ อาทาย คจฺฉติ, กิํมงฺคํ ปน อมฺเห เยวา เตวา, อโหวตอจฺฉริยา สงฺขารธมฺโมติฯ โหนฺติ เจตฺถ–

มจฺจุธมฺโม จ นาเมส,

นิลฺลชฺโช จ อโนตฺตปฺปี;

ติโลกคฺคํว อาทาย,

คจฺฉี ปเคว อญฺเญสุฯ

ยถา โคฆาตโก โจโร,

มาเรตุํเยว อารภิ;

โคณํ ลทฺธาน โลกมฺหิ,

ปโยชนํว เอตฺตกํฯ

ตเถว มจฺจุราชา จ,

หินฺทคูนํ คุณํ อิธ;

น วิชานาติ เอโส หิ,

มาเรตุํเยว อารภีติฯ

สตฺตาหปรินิพฺพุเต จ ภควติ อายสฺมา มหากสฺสโป ติยฑฺฒสตาธิเกหิ สหสฺสมตฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิ ปาวาโต กุสีนารายํ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโตติ สุตฺวา อวีตโสก ภิกฺขู โรทนฺเต ทิสฺวา วุทฺธปพฺพชิโต สุภทฺทานาม ภิกฺขุ เอวํ วทติ– มา อาวุโส ปริเทวิตฺถ, นตฺเถตฺถ โสจิตพฺโพนามโกจิ, ปุพฺเพ มยํ ภวาม สมเณน เค,ภเมน อุปทฺทุตา– อิทํ กโรถ อิทํ ตุมฺหากํ กปฺปติ, มา อิทํ กริตฺถ น อิทํ ตุมฺหากํ กปฺปตีติ, เสยฺยถาปิ อิณสาธิเกน ทาโสติ, อิทานิ ปน มยํ ยํ ยํ อิจฺฉาม, ตํ ตํ สกฺกา กาตุํ, ยํ ยํ ปน น อิจฺฉาม,ตํ ตํ สกฺกา อกาตุนฺติฯ

ตํ สุตฺวา อีทิสํ ปน เวรีปุคฺคลํ ปฏิจฺจ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภควโต สาสนํ ขิปฺปํ อนฺตรธาเรยฺย, อิทานิ สุวณฺณกฺขนฺธสทิโส สรีโร สํวิชฺชมาโน เยว ทุกฺเขน นิปฺผาทิเต สาสเน มหาภยํ อุปฺปชฺชิ จ, อีทิโส ปุคฺคโล อญฺญํ อีทิสํ ปุคฺคลํ สหายํ ลภิตฺวา วุทฺธิมาปชฺชนฺโต หาเปตุํ สกฺกุเณยฺย มญฺเญติ จิตฺตกฺเขทํ ปตฺวา ธมฺมสํเวคํ ลภิตฺวา อิมํ ภิกฺขุํ อิเธว เสตวตฺถํ นิวาสาเปตฺวา สรีเร ภสฺเมน วิกิริตฺวา พหิทฺธา กริสฺสามีติ จินฺเตสิฯ

ตทา อายสฺมโต มหากสฺสปตฺเถรสฺส เอตทโหสิ,– อิทานิ สมณสฺส โคตมสฺส สรีรํ สํวิชฺชมานํเยว ปริสา วิวาทํ กโรนฺตีติ มนุสฺสา อุปวทิสฺสนฺติติฯ ตโต ปจฺฉา อิมํ วิตกฺกํ วูปสเมตฺวา ขมิตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา ปรินิพฺพายมาโนปิ เตน ปน เทสิโต ธมฺโม สํวิชฺชติ, เตน เทสิตสฺส ธมฺมสฺส ถิรํ ปติฏฺฐาปนตฺถาย สงฺคายิยมานํ อีทิเสหิ ปุคฺคเลหิ สาสนํ น อนฺตรธายิสฺสติ, จิรํ ฐสฺสติ เยวาติ มนสิกริตฺวา ภควโต ทินฺนปํสุ กูลจีวราทิวเสน ธมฺมานุคฺคหํ อนุสฺสริตฺวา ภควโต ปรินิพฺพานโต ตติเย มาเส อาสาฬิมาสสฺส ปุณฺณมิโต ปญฺจเม ทิวเส ราชคเห สตฺตปณฺณิคุหายํ อาชาตสตฺตุํนาม ราชานํ นิสฺสาย ปญฺจหิ อรหนฺต สเตหิ สทฺธิํ สตฺตมาเสหิ ปฐมํ สงฺคายนํ อกาสิฯ

ตทา อฏฺฐจตฺตาลีสาธิกสตกลิยุคํ อนวเสสโต อปเนตฺวา กลิยุเคน สาสนํ สมํ กตฺวา ฐเปสิฯ ยทา ปน อชาตสตฺตุ รญฺโญ รชฺชํ ปตฺวา อฏฺฐวสฺสานิ อเหสุํ, ตทา มรมฺมรฏฺเฐ ตงฺโกสงฺคตฺวปุเร ชมฺพุทีปธชสฺสนาม รญฺโญ รชฺชํ ปตฺวา อติเรกปญฺจวสฺสานิ อเหสุนฺติฯ

อิมิสฺสญฺจ ปฐมสงฺคีติยํ อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมา อุปาลิ อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมา อนุรุทฺโธ จาติ เอวมาทโย ปญฺจสตปฺปมาณา มหาเถรา ปฐมํ สงฺคายิตฺวา สาสนํ อนุคฺคเหสุํฯ

เอวํ สุภทฺทสฺส ทุฏฺฐปพฺพชิตสฺส ทุฏฺฐวจนํ สาสนสฺส อนุคฺคเห การณํนาม อโหสิฯ สุภทฺโท จ นาม ทุฏฺฐปพฺพชิโต อาตุมานครวาสี อโหสิ กปฺปกกุลิโกฯ โส ยทา ภควา อาตุมานครํ คจฺฉติ, ตทา อตฺเตโน ปุตฺเต ทฺเว สามเณเร กปฺปกกมฺมํ การาเปตฺวา ลทฺเธหิ ตณฺฑุลเตลาทีหิ วตฺถูหิ ยาคุํ ปจิตฺวา สสงฺฆสฺส พุทฺธสฺส อทาสิฯ ภควา ปน ตานิ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา การณํ ปุจฺฉิตฺวา วิครหิตฺวา อกปฺปิยสมาทานทุกฺกฏาปตฺติํ กปฺปกปุพฺพสฺส ภิกฺขุสฺส ขุรธารณทุกฺกฏาปตฺติญฺจ ปญฺญาเปสิฯ ตํ การณํ ปฏิจฺจ เวรํ พนฺธิตฺวา สาสนํ วิทฺธํสิตุกามตาย ตตฺตกอโยคุฬํ คิลิตฺวา อุคฺคีรนฺโต วิย อีทิสทุฏฺฐวจนํ วทีติฯ

อชาตสตฺตุราชา จ ตุมฺหากํ ธมฺมจกฺกํ โหตุ, มม อาณาจกฺกํ ปวตฺติสฺสามิ, วิสฺสฏฺฐา หุตฺวา สงฺคายนฺตูติ อนุคฺคเหสิฯ เตเนส ปฐมํ สาสนานุคฺคโห ราชาติ เวทิตพฺโพ, มหากสฺสปาทีนญฺจ อรหนฺตานํ ปญฺจสตานํ สิสาปรมฺปรา อเนกา โหนฺติ, คณนปถํ วีติวตฺตาฯ ยเมตฺถ อิโต ปรํ วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ เต ปน มหาเถรา สงฺคายิตฺวา ปรินิพฺพายิํสูติฯ โหนฺติ เจตฺถ–

อิทฺธิมนฺโต จ เย เถรา,

ปฐมสฺสงฺคีติํ กตฺวา;

สาสนํ ปคฺคหิตฺวาน,

มจฺจูวสํว สมฺปตฺตาฯ

กิญฺจาปิ อิทฺธิโย สนฺติ,

ตถาปิ ตา ชหิตฺวาน;

นิพฺพายิํสุ วสํ มจฺจุ,

ปตฺวา เต ฉินฺนปกฺขาวฯ

กา กถาว จ อมฺหากํ,

อมฺหากํ คหเณ ปน;

มจฺจุโน นตฺถิ สาโร จ,

เอวํ ธาเรยฺย ปณฺฑิโตติฯ

อยํ ปฐมสงฺคีติกถา สงฺเขโปฯ

ตโต ปรํ วสฺสสตํ เตสํ สิสฺสปรมฺปรา สาสนํ ธาเรตฺวา อาคมํสุฯ อถานุกฺกเมน คจฺฉนฺเตสุ รตฺติทิเวสุ วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ เวสาลิกา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู เวสาลิยํ กปฺปติ สิงฺคิโลณกปฺปา, กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป, กปฺปติ คามนฺตรกปฺโป, กปฺปติ อาวาสกปฺโป, กปฺปติ อนุมติกปฺโป, กปฺปติ อาจิณฺณกปฺโป, กปฺปติ อามถิตกปฺโป, กปฺปติ ชโฬคิํ ปาตุํ, กปฺปติ อทสกํ นิสีทนํ, กปฺปติ ชาตรูปรชตนฺติ อิมานิ ทสวตฺถูนิ ทีเปสุํฯ

เตสํ สุสุนาคปุตฺโต กาฬาโสโกนาม ราชา ปกฺโข อโหสิฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ยโส กากณฺฑกปุตฺโต วชฺชีสุ จาริกํ จรมาโน เวสาลิกา กิร วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู เวสาลิยํ ทสวตฺถูนิ ทิเปนฺตีติ สุตฺวา น โข ปเนตํ ปฺปติรูปํ, ยฺวาหํ ทสพลสฺส สาสนวิปตฺติํ สุตฺวา อปฺโปสฺสุกฺโก ภเวยฺยํ, สนฺธาหํ อธมฺมวาทิโน นิคฺคเหตฺวา ธมฺมํ ทีเปสฺสามีติ จินฺตยนฺโต เยน เวสาลี, ตทวสริฯ ตทา อายสฺมา มหายโส เรวตสพฺพกามิอาทีหิ สตฺตสเตหิ อรหนฺเตหิ สทฺธิํ สงฺคายิสฺสามีติ เวสาลิยํ วาลุการามํ อาคจฺฉิฯ วชฺชิปุตฺตกาจ ภิกฺขู อุปารมฺภจิตฺตา กาฬาโสกํนาม ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา มยํ โข มหาราช อิมสฺมิํ มหาวนาราเม คนฺธกุฏิํ รกฺขิตฺวา วสฺสาม, อิทานิ มหาราช อธมฺมวาทิโน อญฺเญ ภิกฺขู วิลุมฺปิตุกามา วิทฺธํสิตุกามา อาคตาติ อาโรเจสุํฯ

กาฬาโสโก จ มหาราชา อาคนฺตุกานํ ภิกฺขูนํ อปฺปวิสนตฺถาย นิวาเรถาติ อมจฺเจ เปเสสิฯ อมจฺจาจ นิวาเรตุํ คจฺฉนฺตา เทวตานํ อานุภาเวน ภิกฺขู น ปสฺสนฺติฯ ตทเหว จ รตฺติภาเค กาฬาโสกมหาราชา โลหกุมฺภีนิรเย ปตนากาเรน สุปินํ ปสฺสิฯ ตสฺส รญฺโญ ภคินิ นนฺทานาม เถรี อากาเสน อาคจฺฉนฺติ ธมฺมวาทิโน มหาเถเร นิคฺคณฺหิตฺวา อธมฺมวาทีนํ ภิกฺขูนํ ปคฺคหเณ โทสพหุลตํ ปกาเสตฺวา สาสนสฺส ปคฺคหณตฺถาย โอวาทํ อกาสิฯ

กาฬาโสกราชา จ สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา อายสฺมนฺตานํ มหายสตฺเถราทีนํ ขมาเปตฺวา อชาตสตฺตุราชา วิย สงฺคายเน ปคฺคหํ อกาสิฯ

มหายสตฺเถราทโย จ กาฬาโสกํ ราชานํ นิสฺสาย วาลุการาเม วชฺชิปุตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ปกาสิตานิ อธมฺมวตฺถูนิ ภินฺทิตฺวา อฏฺฐติ มาเสหิ ทุติยสงฺคายนํ อกํสุฯ

ตทา จ มชฺฌิมเทเส ปาตลิปุตฺตนคเร สุสุนาครญฺโญ ปุตฺตภูตสฺส กาฬาโสกรญฺโญ อติเสกํ ปตฺวา ทสวสฺสานิ อเหสุํฯ ปรมฺมรฏฺเฐ ปน สิริเขตฺตนคเร ทฺวตฺตโคงฺกสฺสนาม รญฺโญ อภิสิตฺตกาลโต ปุเร เอกวสฺสํ อโหสิฯ ชินสาสนํ ปน วสฺสสตํ อโหสิฯ

อิมิสฺสญฺจ ทุติยสงฺคีติยํ มหายส เรวต สพฺพกามิปฺปมุขา สตฺตสตปฺปมาณา มหาเถรา ทุติยํ สงฺขายิตฺวา ทุติยํ สาสนํ ปคฺคเหสุํฯ

อายสฺมา มหายสตฺเถโรจนาม ปญฺจหิ เอตทคฺคฬาเน หิ ภควตา โถมิตสฺส อานนฺทตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริโก อโหสิฯ วชฺชิปุตฺตกานํ ภิกฺขูนํ อธมฺมวตฺถุทีปนํ ทุติยสงฺคีติยํ การณเมวฯ

กาฬาโสกราชาจ ปเคว อธมฺมวาทีภิกฺขูนํ สหาโยปิ สมาโน ปุน ธมฺมวาทิภิกฺขูนํ สหาโย หุตฺวา อนุคฺคหํ อกาสิฯ ตสฺมา ทุติยสาสนปคฺคโห ราชาติ เวทิตพฺโพฯ

ทุติยสงฺคีติยํ ปน มหายสตฺเถร เรวต สพฺพกามิปฺปมุขานํ สตฺตสตานํ มหาเถรานํ สิสฺสปรมฺปรา อเนกา โหนฺติ, คณนปถํ วีติวตฺตาฯ ยเมตฺถ อิโต ปรํ วตฺตพฺพ, ตํ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ เต ปน มหาเถรา ทุติยํ สงฺคายิตฺวา ปรินิพฺพายิํสูติฯ โหนฺติ เจตฺถ–

พุทฺธิมนฺโต จ เย เถรา,

ทุติยสฺสงฺคิติํ กตฺวา;

สาสนํ ปคฺคหิตฺวาน,

มจฺจูวสํว สมฺปตฺตาฯ

อิทฺธิมนฺโตปิ เย เถรา,

มจฺจุโน ตาว วสํ คมุํ;

กถํเยว มยํ มุตฺตา,

ตโต อารก มุจฺจนาติ;

อยํ ทุติยสงฺคีติกถาสงฺเขโปฯ

ตโต ปรํ อฏฺฐติํสาธิกานิ ทฺเววสฺสสตานิ สมฺมาสพฺพุทฺธสฺส ภควโต สาสนํ นิรากุลํ อโหสิ นิรพฺพุทํฯ

อฏฺฐติํสาธิเก ปน ทฺวิวสฺสสเต สมฺปตฺเต ปาฏลิปุตฺต นคเร สิริธมฺมาโสกสฺสนาม รญฺโญ กาเล นิคฺโรธสามเณรํ ปฏิจฺจ พุทฺธสาสเน ปสีทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ลาภสกฺการํ พาหุลฺลํ อโหสิฯ ตทา สฏฺฐิสหสฺสมตฺตา ติตฺถิยา ลาภสกฺการํ อเปกฺขิตฺวา อปพฺพชิตาปิ ปพฺพชิตาวิย หุตฺวา อุปาสถปวารณาทิกมฺเมสุ ปวิสนฺติ, เสยฺยถาปินาม หํสานํ มชฺเฌ พกา, ยถา จ คุนฺนํ มชฺเฌ ควชา, ยถา จ สินฺธวานํ มชฺเฌ คทฺรภาติฯ

ตทา ภิกฺขุสงฺโฆ อิทานิ อปริสุทฺธา ปริสาติ มนสิ กริตฺวา อุโปสถํ น อกาสิฯ สาสเน อพฺพุทํ หุตฺวา สตฺตวสฺสานิ อุโปสถปวารณานิ ฉิชฺชนฺติฯ สิริธมฺมาโส โก จ ราชา ตํ สุตฺวา ตํ อธิกรณํ วูปสเมหิ อุโปสถํ การาเปหีติ เอกํ อมจฺจํ เปเสสิฯ อมจฺโจ จ ภิกฺขู อุโปสถํ อกตฺตุกาเม กิํ กริสฺสามีติ ราชานํ ปฏิปุจฺฉิตุํ อวิสหตาย สยํ มูโฬ หุตฺวา อญฺเญน มูเฬน มนฺเถตฺวา สเจ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถํ น กเรยฺย, ภิกฺขุสงฺฆํ ฆาเตตุกาโม มหาราชาติ สยํ มูโฬ หุตฺวา มูฬสฺส สนฺติกา มูฬวจนํ สุตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา อุโปสถํ อกตฺตุกามํ ภิกฺขุสงฺฆํ ฆาเตสิฯ

ราชา จ ตํ สุตฺวา อยํ พาโล มยา อนาณตฺโตว หุตฺวา อีทิสํ ลุทฺทกมฺมํ อกาสิ, อหํ ปาปกมฺมโต มุจฺจิสฺสามิวา มาวาติ ทฺวฬกชาโต หุตฺวา มหาโมคฺคลิปุตฺต ติสฺสตฺเถรํ คงฺคาย ปติโสตโต อาเนตฺวา ตํ การณํ เถรํ ปุจฺฉิฯ เถโร จ ทีปกติตฺติรชาตเกน อเจตนตาย ปาปกมฺมโต โมเจสฺสสิติ วิสฺสชฺเชสิ, สตฺตาหมฺปิ ติตฺถิยานํ วาทํ สิริธมฺมาโสกรญฺโญ สิกฺขาเปสิ, วาเทน วาทํ ตุลยิตฺวา สฏฺฐิสหสฺสมตฺเต ติตฺถิเย สาสนพาหิรํ อกาสิฯ ตทา ปน อุโปสถํ อกาสิฯ

ภควตา วุตฺตนิยาเมเนว กถาวตฺถุญฺจ ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ พฺยากาสิ ฯ อโสการาเม จ สหสฺสมตฺตา มหาเถรา นวหิ มาเสหิ สงฺคายิํสุํฯ

ตทา มชฺฌิมเทเส ปาฏลิปุตฺตนคเร สิริธมฺมาโสกรญฺโญ รชฺชํ ปตฺวา อฏฺฐารสวสฺสานิ อเหสุํฯ มรมฺมรฏฺเฐ ปน สิริเขตฺตนคเร รมฺโพงฺกสฺสนาม รญฺโญ รชฺชํ ปตฺวา ทฺวาทส วสฺสานิ อเหสุนฺติฯ

อิมิสฺสญฺจ ตติยสงฺคีติยํ มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโรนาม ทุติยสงฺคายเกหิ มหาเถเรหิ พฺรหฺมโล กํ คนฺตฺวา สาสนสฺส ปคฺคหณตฺถํ ติสฺสนาม มหาพฺรหฺมานํ อายาจิต นิยาเมน ตโต จวิตฺวา อิธ โมคฺคลิยานาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตสตฺโตฯ

ลาภสกฺการํ อเปกฺขิตฺวา สฏฺฐิสหสฺสมตานํ ติตฺถิยานํ สมณาลยํ กตฺวา อุโปสถปวารณาทีสุ กมฺเมสุ ปเวสนํ ปริสาย อสุทฺธตฺตา สตฺตวสฺสานิ อุโปสถสฺส อกรณญฺจ สาสนสฺส ปคฺคหเณ การณเมวฯ มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺส มชฺฌนฺติก มหาเรวปฺปมุขา มหาเถรา ตติยํ สงฺคายิตฺวา ตติยํ สาสนํ ปคฺคเหสุํฯ

สิริธมฺมาโสกราชา จ ติตฺถิยานํ วาทํ สลฺลกฺเขตฺวา ติตฺถิเย พหิสาสนกรณาทีหิ สาสนสฺส ปคฺคโห ราชาติ เวทิตพฺโพฯ มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺส มชฺฌินฺติก มหาเรวปฺปมุขานํ สหสฺสมตฺตานํ มหาเถรานํ สิสฺสปรมฺปรา อเนกา โหนฺติ, คณนปถํ วีติวตฺตาฯ ยเมตฺถ อิโต ปรํ วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ เต ปน มหาเถรา ตติยํ สงฺคายิตฺวา ปรินิพฺพายิํสูติฯ โหนฺติ เจตฺถ–

มหิทฺธิกาปิ เย เถรา,

สงฺคายิตฺวาน สาสเน;

มจฺจูวสํว คจฺฉิํสุ,

อพฺภคพฺภํว ภากโรฯ

ยถา เอเตจ คจฺฉนฺติ,

ตถา มยมฺปิ คจฺฉาม;

โกนาม มจฺจุนา มุจฺเจ,

มจฺจูปรายนา สตฺตาฯ

ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส,

นิพฺพานํ ปน อจฺจุตํ;

ตสฺเสว สจฺฉิกตฺถาย,

ปุญฺญํ กเรยฺย สพฺพทาติฯ

อยํ ตติยสงฺคีติกถาสงฺเขโปฯ

ตโต ปรํ กตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภควโต สาสนํ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐหิสฺสตีติ วิมํสิตฺวา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ปจฺจนฺตเทเส ชินสาสนสฺส สุปฺปติฏฺฐิยมานภาวํ ปสฺสิตฺวา นวฏฺฐานานิ ชินสาสนสฺส ปติฏฺฐาปนตฺถาย วิสุํ วิสุํ มหาเถเร เปเสสิฯ เสยฺยถิทํฯ มหามหินฺทตฺเถรํ สีหฬทีปํ เปเสสิ-ตฺวํ เอตํ ทีปํ คนฺตฺวา ตตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐเปหีติ, โสณตฺเถรํ อุตฺตรตฺเถรญฺจสุวณฺณภูมิํ, มหารกฺขิตตฺเถรํ โยนกโลกํ, รกฺขิตตฺเถรํ วนวาสีรฏฺฐํ, โยนกธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ อปรนฺตรฏฺฐํ, มชฺฌนฺติ กตฺเถรํ กสฺมีรคนฺธา รรฏฺฐํ, มหาเรวตฺเถรํ มหิํสกมณฺฑลํ, มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ มหารฏฺฐํ, มชฺฌิมตฺเถรํ จีนรฏฺฐนฺติฯ ตตฺถ จ อุปสมฺปทปโหนเกน สงฺเฆน สทฺธิํ เปเสสิฯ เต จ มหาเถรา วิสุํ วิสุํ คนฺตฺวา สาสนํ ตตฺถ ตตฺถ ปติฏฺฐาเปสุํฯ ปติฏฺฐาเปตฺวา จ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ ภิกฺขูนํ กาสาวปชฺโชเตน วิชฺโชตมานา อพฺภหิมธูรโชราหุสงฺขาเตหิ วิมตฺโต วิย นิสานาโถ ชินสาสนํ อนนฺตรายํ หุตฺวา ปติฏฺฐาสิฯ

เตสุ ปน นวสุ ฐาเนสุ สุวณฺณภูมินาม อธุนา สุธมฺมนครเมวฯ กสฺมา ปเนตํ วิญฺญายตีติ เจฯ

มคฺคานุมานโต ฐานานุมานโต วาฯ กถํ มคฺคานุมานโตฯ อิโต กิร สุวณฺณภูมิ สตฺตมตฺตานิ โยชนสตานิ โหนฺติ, เอเกน วาเต น คจฺฉนฺตี นาวา สตฺตหิ อโหรตฺเตหิ คจฺฉติ, อเถกสฺมิํ สมเย เอวํ คจฺฉนฺติ นาวา สตฺตาหมฺปิ นทิยา วฏฺฏมจฺฉ ปิฏฺเฐ เนว คตาติ อฏฺฐกถายํ วุตฺเตน สีหฬทีปโต สุวณฺณภูมิํ คตมคฺคปฺปมาเณน สุขมฺมปุรโต สีหฬทีปํ คตมคฺคปฺปมาณํ สเมติฯ สุธมฺเม ปุรโต กิร หิ หิํสฬทีปํ สตฺตมตฺตานิ โยชนสตานิ โหนฺติ, อุชุํ วายุอาคมนกาเล คจฺฉนฺติ วายุนาวา สตฺตหิ อโหรตฺเตหิ สมฺปาปุณาติฯ เอวํมคฺคานุมานโต วิญฺญายติฯ

กถํ ฐานานุมานโตฯ สุวณฺณภูมิ กิร มหาสมุทฺทสมีเป ติฏฺฐติ, นานาเวรชฺชกานมฺปิ วาณิชานํ อุปสงฺกมนฏฺฐานภูตํ มหาติตฺถํ โหติฯ เตเนว มหาชนกกุมาราทโย จมฺปานคราทิโต สํโวหารตฺถาย นาวาย สุวณฺณภูมิํ อาคมํสูติฯ สุธมฺมปุรมฺปิ อธุนา มหาสมุทฺทสมีเปเยว ติฏฺฐติฯ เอวํ ฐานานุมาสโต วิญฺญายตีติฯ

อปเร ปน สุวณฺณภูมินาม หริภุญฺชรฏฺฐํเยว, ตตฺถ สุ วณฺณสฺส พาหุลฺลตฺตาติ วทนฺติฯ อญฺเญ ปน สิยามรฏฺฐํเยวาติ วทนฺติฯ ตํ สพฺพํ วิมํสิตพฺพํฯ

อปรนฺตํ นาม วิสุํ เอกรฏฺฐเมวาติ อปเร วทนฺติฯ อญฺเญ ปน อปรนฺตํนาม สุนาปรนฺตรฏฺฐเมวาติ วทนฺติฯ ตํ ยุตฺตเมวฯ กสฺมา อปรนฺตํ นาม สุนาปรนฺตรฏฺฐเมวาติ วิญฺญายตีติ เจฯ อฏฺฐกถาสุ ทฺวีหิ นาเมหิ วุตฺตตฺตาฯ อุปริปณฺณาสอฏฺฐกถายญฺหิ สฬายตนสํยุตฺตฏฺฐกถายญฺจ อฏฺฐกถาจริเยหิ สุนาปรนฺตรฏฺเฐ โกณฺฑธานตฺเถเรน สลากาทานาธิกาเร ลทฺเธตทคฺคฏฺฐานตํ ทสฺสนฺเตหิ อปรนฺตรฏฺฐํ สุน สทฺเทน โยเชตฺวา วุตฺตํฯ ธมฺมปทฏฺฐกถายํ ปน องฺคุตฺตรฏฺฐกถายญฺจ ตเมว รฏฺฐํ วินา สุนสทฺเทน วุตฺตํฯ สุนสทฺโท เจตฺถ ปุตฺตปริยาโยฯ

มนฺธาตุรญฺโญ เชฏฺฐปุตฺโต จตุทฺทีปวาสิ โน ปกฺโกสิตฺวา เตสํ วิสุํ วิสุํ นิวาสฏฺฐานํ นิยฺยาเทสิฯ ตตฺถ อุตฺตรทีปวาสีนํ ฐานํ กุรุรฏฺฐํนาม, ปุพฺพทีปวาสีนํ ปน เวเทหรฏฺฐํนาม, ปจฺฉิมทีปวาสีนํ อปรนฺตํ นามฯ ภตฺตปจฺฉิมทีเป ชาตตฺตา เต สุนสทฺเทน วุตฺตาฯ ตตฺร ชาตาปิ หิ เตสํ ปุตฺตาติวา สุนาติวา วุตฺตา, ยถา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขูติฯ วตฺติจฺฉาวเสน วา วาจาสิลิฏฺฐวเสน จ อิทเมว สุนสทฺเทน วิเสเสตฺวา โวหรนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

โยนกรฏฺฐํนาม ยวนมนุสฺสานํ นิวาสฏฺฐานเมว, ยํชงฺคมงฺฆอิติ วุจฺจติฯ

วนวาสีรฏฺฐํนาม สิริเขตฺตนครฏฺฐานโมฯ เกจิ ปน วนวาสีรฏฺฐํนาม เอกํ รฏฺฐเมว, น สิริเขตฺตนครฏฺฐานนฺติ วทนฺติฯ ตํ น สุนฺทรํฯ สิริเขตฺตนครฏฺฐานเมว หิ วนวาสีรฏฺฐํ นามฯ กสฺมา ปเนตํ วิญฺญายตีติเจฯ อิมสฺส อมฺหากํ รญฺโญ ภาติกรญฺโญ กาเล สิริเขตฺตนคเร คุมฺเภหิ ปฏิจฺฉาทิเต เอกสฺมิํ ปถวิปุญฺเช อนฺโต นิมฺมุชฺชิตฺวา ฐิตํ โปราณิกํ เอกํ โลหมยพุทฺธปฏิปิพฺพํ ปฏิลภิ, ตสฺส จ ปลฺลงฺเก อิทํ วนวาสีรฏฺฐวาสีนํ ปูชนตฺถายาติอาทินา โปราณเลขนํ ทิสฺสติ, ตสฺมา เยเวตํ วิญฺญายตีติฯ

กสฺมีรคนฺธารรฏฺฐํนาม กสฺมีรรฏฺฐํ คนฺธารรฏฺฐญฺจฯ ตานิ ปน รฏฺฐานิ เอกาพทฺธานิ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ เตเนว มชฺฌนฺติ กตฺเถรํ เอกํ ทฺวีสุ รฏฺเฐสุ เปเสสิฯ ชนปทตฺตา ปน นปุํสเกกตฺตํ ภวติฯ ตทา ปน เอกสฺส รญฺโญ อาณาย ปติฏฺฐานวิสยตฺตา เอกตฺตวจเนน อฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติปิ วทนฺติฯ

มหิํสกมณฺฑลํนาม อนฺธกรฏฺฐํ, ยํ ยกฺขปุรรฏฺฐนฺติ วุจฺจติฯ

มหารฏฺฐํนาม มหานครรฏฺฐํฯ อาธุนา หิ มหารฏฺฐเมว น ครสทฺเทน โยเชตฺวา มหานครรฏฺฐนฺติ โวหรนฺตีติฯ สิยามรฏฺฐนฺติปิ วทนฺติ อาจริยาฯ

จินรฏฺฐํนาม หิมวนฺเตน เอกาพทฺธํ หุตฺวา ฐิตํ จีนรฏฺฐํ เย วาติฯ

อิทํ สาสนสฺส นวสุ ฐาเนสุ วิสุํ วิสุํ ปติฏฺฐานํฯ

อิทานิ อาทิโต ปฏฺฐาย เถรปรมฺปรกถา วตฺตพฺพาฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส หิ ภควโต สทฺธิวิหาริโก อุปาลิตฺเถ โร,ตสฺส สิสฺโส ทาสกตฺเถโร, ตสฺส สิสฺโส โสณกตฺเถโร, ตสฺส สิสฺโส สิคฺควตฺเถโร จนฺทวชฺชิตฺเถ โร จ, เตสํ สิสฺโส โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโรติ อิเม ปญฺจมหาเถรา สาสนวํเส อาทิภูตา อาจริยปรมฺปรานามฯ เตสญฺหิ สิสฺสปรมฺปรภูตา เถรปรมฺปรา ยาวชฺชตนา น อุปจฺฉินฺธนฺติฯ อาจริยปรมฺปราย จ ลชฺชิภิกฺขู เยว ปเวเสตฺวา กเถตพฺพา โน อลชฺชิภิกฺขูฯ อลชฺชีภิกฺขู นาม หิ พหุสฺสุตาปิ สมานา ลาภครุโลกครุอาทิหิ ธมฺมตนฺติ นาเสตฺวา สาสนวเร มหาภยํ อุปฺปาเทนฺตีติฯ สาสนรกฺขนกมฺมํนาม หิ ลชฺชีนํเยว วิสโย โน อลชฺชีนํฯ เตนาหุ โปราณา เถรา, อนาคเต สาสนํ โก นาม รกฺขิสฺสตีติ อนุเปกฺขิตฺวา อนาคเต สาสนํ ลชฺชิโน รกฺขิสฺสนฺติ, ลชฺชิโน รกฺขิสฺสนฺติ, ลชฺชิโน รกฺขิสฺสนฺตีติ ติกฺขาตฺตุํ วาจํ นิจฺฉาเรสุํฯ เอวํ มชฺฌิมเทเสปิ อลชฺชีปุคฺคลา พหุ สนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

ปรินิพฺพานโต หิ ภควโต วสฺสสตานํ อุปริ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู อธมฺมวตฺถูนิ ทีเปตฺวา ปฐมสงฺคีติกาเล พหิกเตหิ ปาปภิกฺขูหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา สหายํ คเวเสตฺวา มหาสงฺคีติโวหาเรน มหาเถรา วิย สงฺคีติํ อกํสุฯ กตฺวา จ วิสุํ คณา อเหสุํฯ อโหวต อิทํ หาสิตพฺพกมฺมํ, เสยฺยถาปิ นาม ชรสิงฺคาโล จตุปทสามญฺเญน มานํ ชปฺเปตฺวา อตฺตานํ สีหํ วิย มญฺญิตฺวา สีโห วิย สีหนาทํ นทีติฯ

เต ปาวจนํ ยถา ภูตํ อชานิตฺวา สทฺทจฺฉายามตฺเตน ยถาภูตํ อตฺถํ นาม สิํสุฯ กิญฺจิ ปาวจนมฺปี อปเนสุํฯ ตญฺจ สกคเณเยว โหติ, น ธมฺมวาทีคเณฯ ธมฺมวินยํ วิโกเปตฺวา ยถิจฺฉิต วเสเนว จริํสุฯ อยํ ปน มหาสงฺคีตินาม เอโก อธมฺมวาทีคโณฯ

ตโต ปจฺฉา กาลํ อติกฺกนฺเต ตโตเยว อญฺญมญฺญํ วาทโต ภิชฺชิตฺวา โคกุลิโกนาม เอโก คโณ เอกพฺโยหาโรนาม เอโกติ ทฺเว คณา ภิชฺชิํสุฯ ตโต ปจฺฉา โคกุลิกคณคณโตเยว อญฺญมญฺญํ ภิชฺชิตฺวา พหุสฺสุติโกนาม เอโก คโณ ปญฺญตฺติวาโทนาม เอโกติ ทฺเว คณา ภิชฺชิํสุฯ ปุนปิ เตหิเยว คเณหิ เจติยวาโทนาม เอโก คโณ ภิชฺชิฯ

ตโต ปจฺฉา จิรกาลํ อติกฺกนฺเต ธมฺมวาทีคเณหิ วิสภาคคณํ ปวิสิตฺวา มหิํสาสโกนาม เอโกคโณ วชฺชิปุตฺตโกนาม เอโกติ ทฺเว คณา ภิชฺชิํสุฯ ตโต ปจฺฉาปิ วชฺชิปุตฺตกคณโตเยว อญฺญมญฺญํ ภิชฺชิตฺวา ธมฺมุตฺตริโกนาม เอโก คโณ, ภทฺทยานิโกนาม เอโก, ฉนฺนาคาริโกนาม เอโก, สมุติโกนาม เอโกติ จตฺตาโร คณา ภิชฺชิํสุฯ

ปุนปิ มหิํสาสกคณโต อญฺญมญฺญํ ภิชฺชิตฺวา สพฺพตฺถิวาโทนาม เอโก คโณ, ธมฺมคุตฺติโกนาม เอโก, กสฺสปิโยนาม เอโก, สงฺกนฺติโกนาม เอโก, สุตฺตวาโท นาม เอโกติ ปญฺจ คณา ภิชฺชิํสุฯ

เอวํ มชฺฌิมเทเส ทุติยสงฺคีติํ สงฺคายนฺตานํ มหาเถรานํ ธมฺมวาทีเถรวาทคณโต วิสุํ วิสุํ ภิชฺชมานา อธมฺมวาทีคณา สตฺตรส อเหสุํฯ เต จ อธมฺมวาทีคณา สาสเน เถรปรมฺปราย อนนฺโต คธาฯ

เต หิ สาสเน อุปการา น โหนฺติ, เถรปรมฺปราย จ ปเวเสตฺวา คณฺหิตุํ น สกฺกา, ยถา หํสคเณ พโก, ยถา จ โค คเณ ควโช, ยถา จ สุวณฺณคเณ หารกุโฏติฯ

มหากสฺสปตฺเถราทิโต ปน อาคตา เถรปรมฺปรา อุปาลิ ทาสโก เจวาติอาทินา ปริวารขนฺธเก สมนฺตปาสาทิกฏฺฐกถายญฺจ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

อุปาลิตฺเถราทีนํ ปริสุทฺธาจาราทีนิ อนุมาเนตฺวา ยาว โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรา, ตาว เตสํ เถรานํ ปริสุทฺธา จาราทีนีติ สกฺกา ญาตุํ, เสยฺยถาปิ นทิยา อุปริโสเต เมฆวสฺสานิ อนุมาเนตฺวา อโธโสเต นทิยา อุทกสฺส พาหุลฺลภาโว วิญฺญาตุํ สกฺกาติ อยํ การณานุมานนโย นามฯ

ยาว ปน โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรา, ตาว เถรานํ ปริสุทฺธาจาราทีนิ อนุมาเนตฺวา อุปาลิตฺเถรสฺส ปริสุทฺธาจาราทีนีติ สกฺกา ญาตุํ, เสยฺยถาปิ นาม อุปริธูมํ ปสฺสิตฺวา อนุมาเนตฺวา อคฺคิ อตฺถีติ สกฺกา ญาตุนฺติ อยํ ผลานุมานน โย นามฯ

อทิภูตสฺส ปน อุปาลิตฺเถรสฺส อวสานภูตสฺส จ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ปริสุทฺธาจาราทีนิ อนุมาเนตฺวา มชฺเฌ ทาสกโสณสิคฺควาทีนํ เถรานํ ปริสุทฺธาจาราทีนิติ สกฺกา ญาตุํ, เสยฺยถาปิ นาม สิลาปฏฺฏสฺส โอรภาเค ปารภาเค จ มิคปทวฬญฺชนํ ทิสฺวา อนุมาเนตฺวา มชฺเฌ อปากฏํ ปทวฬญฺจนํ อตฺถีติ สกฺกา ญาตุนฺติ อยํ มิคปทวฬญฺชน นโย นามฯ

เอวํ ตีหิ นเยหิ อยํ เถรวาทคโณ ธมฺมวาทีลชฺชิเปสโลติ เวทิตพฺโพฯ เอวมุปริปิ นโย เนตพฺโพฯ เถรปรมฺปรา จ ยาว โปตฺถการุฬา ปริวารขนฺธเก สมนฺต ปาสาทิกายญฺจ ตโต มหินฺโท อิฏฺฏิโยติอาทินา วุตฺต นเยน เวทิตพฺพาติฯ

อิติ สาสนวํเส นวฏฺฐานาคตสาสนวํสกถามคฺโค

นาม ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

2. สีหฬทีปิกสาสนวํสกถามคฺโค

[2] อิทานิ สีหฬทีปสาสนกถามคฺคํ วตฺตุํ โอกาโส อนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ตํ วกฺขามิฯ

สีหฬทีปญฺหิ สาสนสฺส ปติฏฺฐานภูตตฺตา เจติยคพฺภสทิสํ โหติฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ กิร สีหฬทีปํ ธรมานกาเลปิ ติกฺขตฺตุํ อคมาสิฯ ปฐมํ ยกฺขานํ ทมนตฺถํ เอกโกว คนฺตฺวา ยกฺเข ทเมตฺวา มยิ ปรินิพฺพุเต สีหฬทีเป สาสนํ ปติฏฺฐหิสฺสตีติ ตมฺพปณฺณิทีเป อารกฺขํ กโรนฺโต ติกฺขตฺตุํ ทีปํ อาวิญฺฉิฯ ทุติยํ มาตุลภาคิเนยฺยานํ นาครา ชูนํ ทมนตฺถาย เอกโกว คนฺตฺวา เต ทเมตฺวา อคมาสิฯ ตติยํ ปญฺจภิกฺขุสตปริวาโร คนฺตฺวา มหาเจติยฏฺฐาเน จ ถูปารามเจติยฏฺฐาเน จ มหาโพธิปติฏฺฐิตฏฺฐาเน จ มหิยงฺคณเจติยฏฺฐาเน จ มุทิงฺคณเจติยฏฺฐาเน จ ทีฆวาปิ เจติยฏฺฐาเน จ กลฺยาณิยเจติยฏฺฐาเน จ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิฯ

ตทา จ ปน สาสนํ โอคาเหตฺวาน ตาว ติฏฺฐติฯ ปจฺฉา ปน ยถาวุตฺตตฺเถรปรมฺปราย สมภินิวิฏฺเฐน มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน เปสิโต มหินฺทตฺเถโร ชินจกฺเก ปญฺจติํสาธิเก ทฺวิสเต สมฺปตฺเต ทุติยกตฺติกมาเส อิฏฺฏิเยน อุตฺติเยน สมฺพุเลน ภทฺทสาเลน จาติ เอเตหิ เถเรหิ สทฺธิํ สีหฬทีปํ อคมาสิฯ โสณุตฺตรตฺเถราทโย ชินจกฺเก ปญฺจติํสาธิเก ทฺวิสเต สมฺปตฺเต ทุติยกตฺติกมาเสเยว สาสนสฺส ปติฏฺฐาปนตฺถาย อตฺตโน อตฺตโน สมฺปตฺตภารภูตํ ตํ ตํ ฐานํ อคมํสุฯ

มหามหินฺทตฺเถโร ปน สตฺตมาสานิ อาคเมตฺวา ชินจกฺเก ฉตฺติํสาธิเก ทฺวิสเต สมฺปตฺเต เชฏฺฐมาสสฺส ปุณฺณมิยํ สีหฬทีปํ สาสนสฺส ปติฏฺฐาปนตฺถาย อคมาสิฯ